Ahmed Midhat Efendi’nin 1890 tarihli gezi notlarında bahsettiği, İzmit Körfezi’nin eşsiz manzarasına hakim Tavşancıl köyündeki tarihi evler, günümüzde hala varlığını sürdüren ve yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan mimari eserlerdir. Bu çalışma, özellikle Turgut Özel’in arşivinden ve Suat Kızıltaş’ın fotoğraflarından yararlanılarak, Tavşancıl evlerinin geçmişini ve günümüzdeki durumunu ele almaktadır.
Tavşancıl Evlerinin Tarihi
Bölgedeki en eski evler, 18. yüzyıl sonları ile 19. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir. Ahmet Midhat Efendi’nin "Maşallah" ve "Ya Hafız" yazılı olarak tanımladığı tepe camlı evler, bu döneme ait özgün örneklerdir. Bu çalışmada, bu evlerden üçünün tespiti yapılmış ve fotoğrafları incelenmiştir. Bu evlerin dış süslemelerinin Yeniçeri kökenli ustalar tarafından yapıldığı, duvarlara işlenmiş bölük ve cemaat remizlerinden anlaşılmaktadır.
Yeniçeri Remizleri ve Türk Barok Desenleri
Tespit edilen üç tepe camlı evin dış cephelerinde, farklı Yeniçeri bölüklerine ait remizler bulunmaktadır: Çift Vav (48. Bölük), Siyah Hilal (53. Bölük) ve Kırmızı Mum Tepsisi (75. Bölük). Evlerin üzerinde yer alan "Maşallah" ve "Ya Hafız" yazılarıyla birlikte 1802 ve 1803 tarihleri, yapım yıllarını göstermektedir. Bu evler, Türk Barok desenleri ve alçı tepe çamlarıyla karakterizedir.
Önemli Ev Örnekleri ve Günümüz Durumları
Gebze Tavşancıl'da bulunan ve 1802 tarihli "Ya Hafız" yazısıyla bilinen evden, 1941 tarihli bir fotoğraf mevcuttur. Rasim Ağa Evi ise 1803 yılında inşa edilmiş ve 75. Cemaat remizini taşımaktadır. Üçüncü bir tepe camlı evin ise yakın zamanda yıkılıp yeniden inşa edildiği belirtilmektedir. Kurşuncu başı Hacı Hüseyin Evi (Yahya Kaptan Evi) ise Milli Mücadele döneminde karargâh olarak kullanılmıştır.
Farklı Mimari Stiller ve Korunma Durumu
Rıfat Efendi Evi, diğer Tavşancıl evlerinden farklı olarak sade bir dış cepheye sahipken, iç süslemeleri Hereke Wilhelm Köşkü desenlerinden etkilenmiştir. Veznedar İsmail Evi ve Tütüncü Ali Efendi Konağı ise Neoklasik tarzda inşa edilmiştir. Ancak, bu evlerin birçoğu günümüzde yıkılma veya ağır hasar alma tehlikesiyle karşı karşıyadır.
Koruma Çağrısı ve Müze Önerileri
Çalışmada, özellikle Yeniçeri remizli Rasim Ağa Evi’nin bir Yeniçeri müzesine, Yahya Kaptan Evi’nin Milli Mücadele Müzesi’ne, Tütüncü Ali Efendi Konağı’nın ise Hilmi Efendi Konağı ile birlikte bir Etnografya Müzesi’ne dönüştürülmesi önerilmektedir. Rıfat Efendi Evi ve Talat Tekin’in doğduğu ev de ilgili müzelere dönüştürülerek korunmalıdır. Tavşancıl evlerinin özgün mimari tarzlarının gelecek nesillere aktarılması için acil koruma ve restorasyon çalışmalarına ihtiyaç duyulmaktadır.
